Shakespeare en Venetie: de Koopman en de Moor

Iedereen kent het beroemde verhaal van 'Romeo en Julia' van William Shakespeare en (bijna) iedereen weet wel dat deze klassieker uit de wereldliteratuur zich afspeelt in Verona, waar duizenden toeristen jaarlijks 'het balkonnetje' komen aanschouwen. Lang niet iedereen weet dat de Engelse toneelschrijver (1564-1616) iets had met Italië. 

Hoewel Shakespeare er nooit geweest is, spelen 13 van zijn 35 toneelstukken zich af in Italië. En twee daarvan in Venetië: de 'Koopman van Venetië' (1596-1597) en 'Othello, de Moor van Venetië' (1603-1604). De beroemde stukken zijn vaak verfilmd, ook op locatie. In de zomer van 2016 zal de ‘Koopman’ voor het eerst in de geschiedenis in het getto van Venetië opgevoerd worden. Een happening om naar uit te kijken. 

Waar gaat 'de Koopman' over?
‘The Merchant of Venice’ is een komedie, maar vooral bekend om zijn tragische scènes. Het stuk gaat over een jonge edelman Antonio, die geld leent bij de door hem gehate joodse geldschieter Shylock. Met dit geld kan hij de bruidschat van zijn vriend en bloedverwant Bassanio financieren, zodat deze kan trouwen met de vrouw van zijn dromen, Portia. Shylock heeft echter nog wat te vereffenen met Antonio en neemt een bijzondere clausule in de overeenkomst op: als Antonio het geld niet terugbetaalt heeft Shylock recht op een pond vlees (het hart) uit het lichaam van Antonio.  

Het getto van Venetie
Het verhaal speelt zich af in de tijd dat de joden van Venetië al afgezonderd in het getto woonden (sinds 1516). Overdag mochten ze het getto verlaten, maar ze moesten wel altijd een herkenningsteken dragen. De enige beroepen die ze mochten uitoefenen waren die van textielhandelaar, geldschieter of arts.

In die tijd had juist een handelsstad als Venetië er belang bij dat er veel geld binnen de grenzen van de stadsmuren in omloop was. In de ogen van christelijke theologen waren geldschieters, mensen die geld uitleenden om er geld mee te verdienen, allemaal zondaars en het was christenen dan ook niet toegestaan om geld met geld te verdienen. En zo werd de geldhandel voor veel Venetiaanse joden een manier om het hoofd nog boven water te houden.



Shylock
Ook Shylock is zo’n geldschieter. Vlak voor het huwelijksfeest komt het bericht dat alle handelsschepen van Antonio zijn vergaan en hij de lening niet op tijd kan terugbetalen.Bassanio haast zich naar Venetie en biedt Shylock tevergeefs een veelvoud van het verschuldigde bedrag. Volgens de overeenkomst hoeft Shylock dat in dit late stadium niet te accepteren. En dat doet hij ook niet. Het gerechtshof vindt Shylock wel erg meedogenloos, maar is bang voor precedentwerking.

Dan verschijnt Portia aan het hof, vermomd als mannelijke rechtsgeleerde. Zij stelt dat Shylock alleen recht heeft op vlees en niet op bloed, dus als er toch bloed vloeit komt hij in moeilijkheden. Hierop geeft Shylock zich gewonnen en redt Portia Antonio's leven. De Venetiaanse samenleving komt vervolgens in actie: aangezien Shyloch, 'een vreemdeling', een Venetiaans burger naar het leven heeft gestaan moet hij de helft van zijn vermogen aan de staat afstaan. En het belangrijkste: hij moet zich tot het christendom bekeren.



Antisemitisme
Je kan de Koopman van Venetië lezen als een antisemitisch stuk. Shylock is een jood, een vreemdeling en een slecht mens. Maar met het bizarre voorstel van Shylock aan Antonio lijkt Shakespeare ook de spot te willen drijven met de dubbele christelijke moraal. Christenen mochten immers zelf geen geld uitlenen, maar wisten hiervoor wel de zo ‘verfoeide’ joden te vinden. Zo wordt juist de antisemitische houding van de christenen in Venetië aan de kaak gesteld. Een interessant gegeven voor een hedendaags regisseur.  

Verfilming
De Koopman van Venetië is vele malen verfilmd, waaronder door enkele beroemde regisseurs zoals Orson Welles in 1969, Laurence Olivier in 1973 (met Olivier zelf als Shylock), Michel Simon in 1953 en Michael Radford in 2004, met Al Pacino (als Shylock) en Jeremy Irons in de hoofdrollen. Deze laatste verfilming is niet op locatie gedaan maar in Luxemburg. Wie de films bekijkt kan echter niet anders dan teleurgesteld zijn. Geen van de vier is erin geslaagd de inhoud op zinvolle en spannende wijze te koppelen aan de context.  

Othello
Dan heeft ‘Othello’ meer geluk gehad. Orson Welles is er met zijn verfilming in 1952 perfect in geslaagd de sfeer van de stad en het stuk met elkaar te verbinden. Welles is wel verweten dat hij met zijn verfilming te dicht bij het toeristische beeld van Venetië bleef, omdat hij vooral op toeristische hotspots als de piazza San Marco filmde. Deze plekken versterken echter de inhoud van de film. Zo benadrukt de keuze voor de locatie van het Dogenpaleis het feit dat de meest dramatische handelingen van de film plaatsvinden in de publieke sfeer. De huwelijksvoltrekking tussen Othello en Desdemona is door Welles verfilmd in de Santa Maria dei Miracoli, de meest populaire kerk bij trouwers. In hetzelfde jaar won Orson Welles op het Internationale Filmfestival van Cannes de Gouden Palm met Othello.  

Wie was Othello?
Othello speelt zich af tegen de achtergrond van de oorlogen tussen Venetië en het Ottomaanse Rijk in de 16e eeuw. Cyprus, waar de meeste actie van deze tragedie zich afspeelt, was toen een Venetiaans bolwerk dat in 1570 door de Ottomanen werd aangevallen in 1571 door hen werd veroverd. Aan het oorspronkelijke verhaal van Cinthio (1504-1573) voegde Shakespeare een aantal eigen 'ingrediënten' toe zoals de jaloerse Roderigo die naar Desdemona's hand dingt, de gewetenloze schurk Iago en Brabantio, de woeste, door verdriet overmande vader van Desdemona. Shakespeare laat het hele verhaal zich afspelen in een compacte setting en binnen een korte periode. De belangrijkste thema's van deze tragedie zijn liefde en jaloezie, ambitie en wraak, maar bovenal hoe deze menselijke passies de val van een nobel mens, Othello, kunnen veroorzaken.

Liefde en haat
In de opening van het stuk wordt direct duidelijk gemaakt dat Iago zijn bevelhebber, de moor Othello, haat. Iago is gepasseerd voor een promotie: in ‘zijn’ plaats is Michael Cassio door Othello benoemd tot luitenant. Othello is bovendien net in het geheim getrouwd met de Venetiaanse Desdemona. Iago hitst Roderigo op om voor het huis van Desdemona’s vader, de senator Brabantio, alarm te slaan over de vlucht van Desdemona. Roderigo is zelf verliefd op Desdemona en graag bereidt dit klusje op te knappen. Othello wordt door de Raad van Tien ter verantwoording geroepen, maar weet al heel snel duidelijk te maken dat Desdemona hem vrijwillig is gevolgd. Zij komt dat zelf bevestigen.



Alleen verliezers
Voor de Raad is er een nog belangrijker kwestie aan de orde: Othello moet naar Cyprus om daar de Ottomanen te verslaan. Iago bedenkt een uiterst ingenieus plan om Othello en Cassio ten val te brengen. Hiervoor zet hij Roderigo in. Deze reist mee naar Cyprus. Hij hoopt alsnog de liefde van Desdemona te winnen. Uiteindelijk loopt het voor alle hoofdrolspelers slecht af: Desdemona wordt vermoord door Othello, Othello pleegt uiteindelijk zelfmoord als hij inziet hoe hij bedrogen is door Iago. En Iago wordt afgevoerd om te worden berecht in Venetië. Ook de Raad van Venetië is een verliezer want Cyprus komt in handen van de Ottomanen.  

Reageer op dit artikel

Mail de redactie

Deel dit artikel!